Gniew

 

Mimo że złość jest przykrym uczuciem, potrafi nas uzależnić ze względu na swego rodzaju przyjemność doświadczaną przez umysł (chory), dający upust wewnętrznemu napięciu. Jest to przyjemność pychy ego, płynąca z planowanego „odpłacenia“ temu, kto nas upokorzył; przyjemność rodząca się z „gorącego pragnienia zaszkodzeniu“ komuś. W tym znaczeniu „gniew jest zawsze przejawem pychy“ [św. Jan Klimak] Istotnie, nic tak nie rozpala złości, jak poczucie, że zostaliśmy upokorzeni czy wyśmiani.

Współczesna mentalność przyobleka demona gniewu w piękne słówka, żeby nie został rozpoznany. Wzbiera we mnie gniew, a ja myślę: „To słuszne oburzenie w obliczu krzywdy“. Żywię w sobie gniew, lecz myślę: „To słuszna obrona i domaganie się należnych mi praw“. Odczuwam gniew, lecz: „To prawidłowe poczucie własnej godności w konfrontacji z tym, kto mnie upokarza“. Kłócę się ze współmałżonkiem, ale przecież: „Trzeba wymagać dla siebie szacunku!“ lub też: „Rozmawiać znaczy również kłócić się“. I tak oto, opierając się z jednej strony na nawyku umysłu, z drugiej zaś na podpowiadanych mi przez demona usprawiedliwieniach (w które wierzę, bo gniew zmącił mi umysł, bym nie potrafił jasno rozeznawać), nie przestaję żywić gniewu, aż zakorzeni się on w moim charakterze, tak że choćbym chciał, nie będę już mógł się od niego uwolnić.

 

Gniew jest jak bestia, którą noszę w sobie i która przy lada okazji wyskakuje z jaskini mego serca, by mnie ugryźć i zostawić krwawiącego. Wtedy – tłumaczy św. Jan Kasjan – najmniejsza przeszkoda sprawia, że człowiek złości się, wścieka, złorzeczy.

 

Nie ma znaczenia, na co się złościmy: czy na napastnika, czy na samych siebie, czy na stopień schodów. Skoro się złościmy, to „bestia“ tkwi w nas.

 

Nawet najdrobniejsze gesty, jak zawołanie rano, po przebudzeniu, na widok deszczowego nieba: „Jaka paskudna pogoda!“, stanowią nieświadome podsycanie nawyku niechęci i złości.

 

Ojcowie Kościoła radzą zawsze tłumić gniew, by nigdy w złości nie wypowiadać słów ostrych i obraźliwych, oraz surowo nakazać sobie nie odpowiadać ani słowami, ani gestami komuś, kto nas obraża czy znieważa.

 

Reguła ta, mimo iż cakowicie zewnętrzna, pomaga zahamować straszliwą spiralę gniewu i uniknąć kontaktu ze złem: jestem rozzłoszczony, ale przynajmniej nie przenoszę mojej złości na innych i nie powiększam jej, rozniecając ją jeszcze bardziej gniewem innych.

„Doskonałym lekiem na tę chorobę będzie przede wszystkim głębokie przeświadczenie, że nigdy i w żaden sposób nie wolno nam się gniewać, ani ze słusznych, ani z niesłusznych powodów. Wiemy bowiem, że gdyby te ciemności zalały zakamarki naszego serca, starcilibyśmy natychmiast światło rozeznania, pewność prawej rady, poczucie uczciwości, a nawet same kryteria sprawiedliwości“. [św. Jan Kasjan]

 

„Jeżeli karcąc bliźniego pozwalasz, by zawładnął tobą gniew, tylko podsycasz własną namiętność: nie gub siebie, żeby ocalić innych!“ [św. Makary]

 

Jan Klimak wymienia trzy skuteczne lekarstwa:

1. Szukanie niesławy: ćwiczyć się w znoszeniu, jako zbawiennego lekarstwa, zniewag i upokorzeń od innych, również przez świadome szukanie okazji do „upokorzenia się“, oraz rozwijać cierpliwość i łągodność, by wyeliminować nawyk odruchowego okazywania gniewu w agresywnych odpowiedziach jako reakcji obronnej. Ta praktyka, która na pierwszy rzut oka może się wydawać nadzwyczaj nieprzyjemna i trudna, jest doskonałym środkiem, by uwolnić się od cierpień, jakie sprawia nam codziennie dumna zatwardziałość naszego ego, oraz otworzyć się na wspaniałą wolność i pokój człowieka, którego rzeczy zewnętrzne ani nie denerwują, ani nie ranią.

2. Muzyka sakralna: „niekiedy harmonia śpiewu potrafi najlepiej rozwiać opary gniewu“, jeżeli melodie niosą spokój i radość, a zwłąszcza gdy towarzyszą im słowa tchnące pokojem, miłością i czułością.

3. Współczucie: poprzez rozważanie Ewangelii ćwiczyć się w rozwijaniu uczuć i słów uprzejmych i łagodnych: „Odpowied łagodna uśmierza złość, słowo raniące rozbudza gniew“ (Prz 15,1). „Uprzejmość oznacza również spokojną i pogodną modlitwę w intencji bliźniego, który ci dokucza“.

 

Pokonać gniew to znaczy pokonać też inne namiętności, ponieważ „tylko ten wrze gniewem, kto wszczyna kłótnie z powodu jedzenia, bogactw, zaszczytów“ lub też innych pożądań czy przywiązań. (Ewagriusz, O rozeznawaniu)

 

Pamiętajmy, że „ostateczny rezultat naszej poprawy i uspokojenia nie zależy od dobrej woli innych, gdyż wówczas byłby poza naszym zasięgiem. Zależy on natomiast wyłącznie od naszej woli. A zatem, żeby się nie gniewać, nie powinniśmy oczekiwać nieskazitelnego zachowania od innych, lecz hamować gniew własną mocą, której nie zdobywa się dzięki cierpliwości innych, lecz dzięki ćwiczeniom własnej tolerancji“ (św. Jan Kasjan, Ustawy życia mnichów)

Bywa również, że ktoś sądzi, iż pokonał gniew, który w rzeczywistości się jedynie zamaskował. Ktoś taki wprawdzie nie reaguje nieuprzejmie, nie unosi się, ale kryje w sercu niechęć i pogardę i mimo iż odpowiada z fałszywą uprzejmością oraz wyuczonym chłodem, ton jego głosu, milczenie, oczy ujawniają, że gniew ustąpił miejsca wadze o wiele gorszej: nasyconej pogardą pysze.

Bywa też, że ktoś nie kłóci się z innymi, ale nerwowe i gniewne napięcie, jakie wypełnia jego serce, wyraża się, na przykład, nagłymi i gwałtownymi gestami otwierania i zamykania drzwi, kartkowania książek czy ujmowania pióra. To również są objawy głębokiej choroby.

Bywa, że ktoś nigdy się nie złości, lecz moralny rygoryzm względem siebie i innych, surowość i nieugiętość ostrych sądów, „mściwy“ ascetyzm stanowią symptomy tlącej się w nim złości.

Zdarza się, że ktoś jest – przeciwnie – łagodny i dobroduszny, naprawdę wolny od porywczości; co jednak nie znaczy, że wolny od namiętności: za jego dobrodusznością i poczciwością może się kryć nadmierna pobłażliwość i brak moralnej dyscypliny, które w końcu przerodzą się w rozwiązłość albo w kompromisy ze złem. Mogą też stanowić wyraz wady lenistwa, tej znudzonej i opieszałej gnuśności, która czyni nas niezdolnymi do jakiegokolwiek trudu i wytężonego wysiłku.