Powstanie zamojskie

Powstanie zamojskie – obrona Zamojszczyzny przed niemieckimi wysiedleniami, realizowanymi według założeń Generalnego Planu Wschodniego, na przełomie 1942 i 1943.

W roku 1941 Heinrich Himmler postanowił stworzyć niemiecki pas osiedleńczy wzdłuż ówczesnej granicy III Rzeszy ze Związkiem Radzieckim (miał to być tzw. "pierwszy czysto niemiecki europejski okręg osadniczy"). Celem jego utworzenia miało być umieszczenie polskiej ludności z centralnych części kraju w "kotle", ponadto pas ów stanowić miał bazę wypadową dla germanizacji Ukrainy i Białorusi. Jako pierwsze do germanizacji zostały wydzielone tereny powiatu biłgorajskiego, tomaszowskiego, hrubieszowskiego i zamojskiego.

Tuż po objęciu władzy na Zamojszczyźnie przez niemiecką administrację cywilną i SS, zaczęto tu ściągać olbrzymie ilości sił policyjnych i wojskowych. Miały one różne zadania: prewencyjne, represyjne, odwetowe, likwidowania polskiego oporu oraz grabieży produktów rolnych (Zamojszczyzna jest regionem typowo rolniczym). W 1940 została przeprowadzona akcja "AB" – wielu działaczy politycznych oraz inteligencję bądź wymordowano, bądź wywieziono do obozów koncentracyjnych. Do 1942 r. hitlerowcy wymordowali wszystkich Żydów.

W październiku 1941 w Bełżcu (ok. 8 km na południe od Tomaszowa Lubelskiego) utworzono jeden z największych w Europie obozów zagłady - Sonderkommando Belzec der Waffen-SS, Belzec.

W tej sytuacji wzmocnił się polski opór, który na tych terenach zaczął działać tuż po klęsce kampanii wrześniowej. Chłopi z zagrożonych wsi zaczęli zabijać żywy inwentarz i niszczyć płody rolne, aby nic nie zostawić Niemcom, a następnie opuszczali domy.

Pomimo tego przez cały rok 1942 Niemcy przygotowywali się do wdrożenia planów osadniczych, wynikających z realizacji założeń Generalnego Planu Wschodniego. Chłopów wywożono do Niemiec na roboty przymusowe lub mordowano, część ludności polskiej była przygotowywana do germanizacji. W nocy z 27 na 28 listopada 1942 hitlerowcy generalnie uderzyli na Zamojszczyznę. Rozpoczęto olbrzymią akcję wysiedleńczą, której nie można porównać do żadnej innej w okupowanej Europie – była to pierwsza akcja przeprowadzona w ramach tzw. Wielkiego Planu (niem. Grosse Planung), będącego częścią Generalnego Planu Wschodniego. Kolejne wsie były otaczane, ludność była spędzana w jedno miejsce, a następnie przeprowadzano segregację – część osób przeznaczano do zniemczenia, część do robót przymusowych, ale większość wywożono do obozów koncentracyjnych lub mordowano na miejscu. Dzieci kierowano w głąb kraju (zwykle w kierunku Warszawy) bądź do Rzeszy. Na miejsce byli przywożeni koloniści niemieccy, np. z Besarabii, bądź ukraińscy. Przejmowali opuszczone gospodarstwa, zostali uzbrojeni i umundurowani, dano im władzę nad pozostałymi Polakami.

Pomnik Armii Krajowej w Zamościu

Wydarzenia na Zamojszczyźnie spowodowały wielki wstrząs w całym kraju i Europie. Ludzie w miarę możliwości starali się pomagać – na dworcach kolejowych ludność polska ratowała uciekinierów, starała się wykupywać dzieci.

W połowie grudnia 1942 r. na Zamojszczyznę przybył komendant główny BCh Franciszek Kamiński. Na naradzie z komendantami obwodów Biłgoraj, Zamość i Hrubieszów rozkazał zmobilizować w lasach Puszczy Solskiej duże siły partyzanckie i rozpocząć kontratak. Oddziały Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich oraz ugrupowania radzieckie żywiołowo zaatakowały zasiedlane wsie, linie komunikacyjne, posterunki policji oraz formacje i komisje dokonujące wysiedleń. Między 20 a 25 grudnia partyzanci spalili 10 skolonizowanych wsi.

 

27 grudnia I kompania kadrowa BCh oraz radziecki oddział partyzancki pod dowództwem Wasyla Wołodina niedaleko wsi Wojda stoczyły pierwsze w historii II wojny światowej starcie partyzanckie o charakterze bitwy. W styczniu 1943 oddziały AK przeprowadziły akcję "Wieniec II" – dokonały ok. 60 akcji zbrojnych. 1 lutego stoczona została największa bitwa powstania zamojskiego – pod Zaborecznem opór Niemcom stawiły:

• 1. kompania por. Władysława Maślanki "Sielskiego",
• 2. kompania Jana Głogowskiego "Głowackiego",
• 4. kompania por. Stanisława Burdy "Burskiego",
• 5. kompania Piotra Mielnika "Szczerbińskiego",
• 11. kompania plut. Władysława Chmielowca "Turzyńca" pod ogólnym dowództwem Franciszka Bartłomowicza "Grzmota".

 

Bitwa zakończyła się całkowitym zwycięstwem partyzantów, oddziały niemieckie zostały rozbite przy minimalnych stratach własnych (1 zabity, 2 rannych), Niemcy na pół roku zaprzestali wysiedleń. W lutym na Zamojszczyznę wkroczyło zgrupowanie partyzanckie GL im. Tadeusza Kościuszki pod dowództwem Grzegorza Korczyńskiego. Na szeroką skalę palono zasiedlone przez kolonistów wsie, największą tego typu akcją było spalenie wsi Cieszyn, podczas której zginęło około 160 kolonistów. W lutym 1943 na Zamojszczyźnie było zgrupowanych kilka tysięcy partyzantów, nie licząc uczestników chłopskiej samoobrony.

Wydarzenia te wywołały duży niepokój wśród niemieckich dowódców. Określili je jako "powstanie zamojskie", które zagraża nie tylko akcji osiedleńczej, ale całej III Rzeszy. W meldunkach niemieckich pojawiały się informacje o tym, że "Zamojszczyzna to centrum bandytyzmu w kraju, a jej głównym punktem jest Aleksandrów lub Józefów Biłgorajski" (te miejsca były terenem najbardziej nasilonej koncentracji oddziałów partyzanckich, mówiono o "Rzeczypospolitej Józefowskiej"). Pod wpływem tego niepokoju niemiecki terror na Zamojszczyźnie zelżał. Jednak w czerwcu (gdy gubernatorem Dystryktu Lubelskiego został Odilo Globocnik) hitlerowcy na nowo wznowili akcję pacyfikacyjną o niespotykanych dotąd rozmiarach (tzw. akcja Wehrwolf - rozpoczęta została 24 czerwca 1943 zmasowanym atakiem na Frampol, Biłgoraj i Tarnogród). W jej toku zniszczono dziesiątki wsi, zamordowano ok. 1000 ludzi, 60 tys.wywieziono i porwano setki dzieci.

W pierwszej połowie 1944 r. Ukraińska Powstańcza Armia przeprowadziła na Zamojszczyźnie wielką ofensywę, w wyniku której z dużej części pow. hrubieszowskiego, tomaszowskiego i biłgorajskiego ludność polska została usunięta. Podczas działań UPA miało miejsce wiele bestialskich mordów i napadów. Polski ruch podziemny oraz oddziały partyzanckie podjęły akcje samoobrony, do której skierowano najdzielniejsze oddziały. Po stronie polskiej opowiedziało się wielu mieszkających tutaj Ukraińców, mimo tego później zostali oni stąd usunięci w ramach Akcji "Wisła". Walki te trwały do czerwca 1944 i pochłonęły wiele ofiar po obu stronach.

Wiosną 1944 wznowiono działania przeciwko ludności polskiej. Między innymi w okolicy miejscowości Tyszowce. Niemcy próbowali wysiedlić i spalić wieś Kazimierówka, w skutecznej obronie przyszli partyzanci oddziału "Wiklina" AK, którymi dowodził ppor. Józef Kaczoruk ps. "Ryszard". W czerwcu 1944 Zamojszczyzna stała się terenem kolejnych wielkich niemieckich akcji – "Sturmwind I" i "Sturmwind II". Ich celem było zniszczenie zgrupowanych w Puszczy Solskiej i Lasach Janowskich oddziałów partyzanckich, aby wciągnięte w walki z nimi jednostki Wehrmachtu mogły ruszyć na front wschodni. Do walki z partyzantami użyto olbrzymich sił pancernych, piechoty, artylerii i SS. Punktami kulminacyjnymi tych akcji były bitwa na Porytowym Wzgórzu i bitwa pod Osuchami, podczas której niemal wszystkie polskie oddziały partyzanckie zostały zniszczone – wśród nielicznych uratowanych znalazł się oddział AK pod dowództwem legendarnego por. Konrada Bartoszewskiego ps. "Wir". Zginął m.in. komendant obwodu AK Biłgoraj Józef Stegliński ps. "Cord" oraz inspektor zamojski AK Edward Markiewicz ps. "Kalina". Mordowano nie tylko partyzantów – zginęło ok. 500 mieszkańców wsi, zgodnie z rozkazem dowódcy policji i SS w Generalnym Gubernatorstwie H. Koppego, mówiącego iż "wszyscy mężczyźni w wieku od 16 do 60 lat powinni zostać wytępieni". Schwytani partyzanci byli więzieni w obozach przejściowych w Zwierzyńcu, Biłgoraju, na Rotundzie w Zamościu, obozie koncentracyjnym w Bełżcu lub na Majdanku w Lublinie.

W lipcu 1944 r. ocalałe jednostki AK wzięły udział w akcji "Burza", podczas której wyzwolono m.in. Zamość i Szczebrzeszyn. Pod koniec lipca cała Zamojszczyzna została wyzwolona. Wielu partyzantów musiało jednak opuścić rodzinne strony, uciekając przed represjami władz komunistycznych.

 

Najsłynniejsi dowódcy partyzanccy działający na Zamojszczyźnie

Obwód Biłgoraj AK

Konrad Bartoszewski ps. "Wir", Hieronim Miąc ps. "Korsarz", Edward Błaszczak ps. "Grom", Czesław Mużacz ps. "Selim", Józef Stegliński ps. "Cord", Antoni Wróbel ps. "Burza", Józef Mazur ps. "Skrzypik", Jan Kryk ps. "Topola", Adam Haniewicz ps. "Woyna", Tadeusz Sztumberk-Rychter ps. "Żegota", Józef Gniewkowski ps. "Orsza", Włodzimierz Hascewicz ps. "War", Piotr Wasilik ps. "Kuba"

Obwód Hrubieszów AK

Stanisław Kwaśniewski ps. "Lux", Stanisław Basaj ps. "Ryś", Wojciech Sarzyński ps. "Żbik", Stanisław Witamborski ps. "Mały"

Obwód Tomaszów Lubelski AK

Wilhelm Szczepankiewicz ps. "Drugak", Zenon Jachymek ps. "Wiktor", Janusz Michocki ps. "Gil"

Obwód Zamość AK

Franciszek Żak ps. "Siwy", Edward Markiewicz ps. "Kalina", Edward Michoński ps. "Lis", Stanisław Prus ps. "Adam", Jan Turowski ps. "Norbert", Jan Ochman ps. "Kozak", Tadeusz Kuncewicz ps. "Podkowa", Hieronim Dekutowski ps. "Zapora",Stanisław Książek ps. "Wyrwa", Michał Polak ps. "Łyś", Józef Śmiech ps. "Ciąg", Feliks Petryk ps. "Kmieć", Józef Kaczoruk ps. "Ryszard"

Okręg Lublin BCh

Franciszek Bartłomowicz ps. "Grzmot" (Tomaszów Lubelski)

 

Najważniejsze bitwy i akcje partyzanckie

• bitwa pod Cześnikami - 29 listopada 1942
• bitwa pod Wojdą - 27 grudnia 1942
• akcja "Wieniec" - styczeń 1943
• spalenie wsi Cieszyn - 25/26 stycznia 1943
• bitwa pod Zaborecznem - 1 lutego 1943
• bitwa o Kazimierówkę - 17 maja 1944
• bitwa na Porytowym Wzgórzu - 11-14 czerwca 1944
• bitwa pod Osuchami - 25-26 czerwca 1944
• akcja "Burza" - lipiec 1944

 

Bibliografia

• red. Jerzy Markiewicz, Bataliony Chłopskie w obronie Zamojszczyzny: Bitwy pod Wojdą, Zaborecznem i Różą 30.XII.1942 - 1-2.II.1943, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1957
• Jan Grygiel, Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w Obwodzie Zamojskim 1939-1944, Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1985
• Walki oddziałów ZWZ-AK i BCh Inspektoratu Zamojskiego w latach wojny 1939-1944, Związek Żołnierzy Armii Krajowej Okręg Zamość 1990
• Witold Hryniewiecki, My z Zamojszczyzny, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1970, ps. autora "Tułacz"
• Zbiory Muzeum Historycznego Inspektoratu Zamojskiego Armii Krajowej im. ppłk. Stanisława Prusa ps. "Adam" w Bondyrzu (powiat Zamość)
• Atlas Podziemia Niepodległościowego 1944-1956, Instytut Pamięci Narodowej, red. Rafał Wnuk, Sławomir Poleszak, Agnieszka Jaczyńska, Magdalena Śladecka, Warszawa–Lublin 2007