Trzy problemy, które ostatnio poruszałam i które wzbudzają pewien sprzeciw...

Po pierwsze - czy można rozdzielić prawo cywilne od moralnego? Czy można te dwa obszary prawa traktować jak dwa zbiory bez części wspólnej?

Otóż nie można. Prawo cywilne to zasady rozwiazywania sytuacji konfliktowych w społeczeństwie, w sytuacji sprzecznych interesów. Przy braku konfliktów i pełnej zgodności interesów prawo byłoby niepotrzebne. Jego celem natomiast jest ochrona przed krzywdą każdej z osób, których dotyczy konflikt. Szczególnie ochrona tych, którzy sami się nie obronią.

Jeśli celem istnienia prawa cywilnego jest ochrona przed krzywdą, to prawo cywilne ma wymiar moralny. Ma taki wymiar każdy jego przepis, który człowieka przed jakąś krzywdą chroni.

Oczywiście - nie każdy wymiar prawa moralnego musi być ujęty w prawie cywilnym. Nie każdy przepis prawa cywilnego - być może - ma wymiar moralny (pytanie, po co go tworzyć, skoro nie chroni żadnego dobra, pozostawiam otwarte...). Niemniej nigdy nie są i nie będą to sfery rozdzielne.

Po drugie - czy prawo wychowuje?

Zarzucono mi ostatnio, że chcę wychowywać przez prawo. Tymczasem problem leży gdzie indziej - i o czym innym pisałam. Skoro prawo cywilne ma znaczenie moralne, skoro chroni konkretne i istotne dobra, to wyznacza granicę dobro-zło. Istnieje zasada (zapisana również w naszej konstytucji) że od nikogo nie można wymagać czegoś, co nie jest wymagane przez prawo.

Jakie to ma znaczenie? Ano takie, że pewna bułgarska lekarka stwierdza: "jeśli coś nie jest zakazane prawem, nie można tego uznać za winę". Zwracam uwagę - za winę, nie za przestępstwo. Ta kobieta nie odnosi się do problemu kary wymierzanej przez prawo, ale do jego znaczenia moralnego.

Nie można jednym tchem żądać, żeby to, co nie jest zakazane prawnie, nie było uznawane za zło i twierdzić, że trzeba pozostawić pewien obszar poza jurysdykcją, tylko sumieniu człowieka. De facto jest to żądanie nieuznania zła za zło i pozostawienia każdemu decyzji w tej sprawie, na zasadzie: chcesz to uważać za zło, to tak nie rób, i kropka.

Po trzecie - czy prawo może wymagać od człowieka heroizmu?

Pisałam w komentarzu:

Jeśli mówię, że czegoś nie można wymagać, to znaczy że nie mogę oceniać konkretnego działania w kategoriach moralnych. Z pewnością nie można od nikogo wymagać poświęcenia własnego życia dla życia drugiego człowieka. Nie odważę się oceniać w kategoriach moralnych działania człowieka, który zabił w obronie własnego życia.

Jeśli jednak czyjeś postępowanie oceniam w kategoriach dobra i zła, to jednocześnie stawiam wymaganie, by jego uczynki były dobre. Nawet jeśli wymaga to heroizmu. Dlatego też tak ważne jest, by nie sądzić pochopnie - bo każdy taki osąd stawia wymagania, które mogą być nad siły.

Czy może heroizmu wymagać prawo państwowe? Twierdzę, że go wymaga.

Kodeks karny stwierdza: "Kto zabija człowieka, podlega karze [...]". Poszczególne paragrafy zmniejszają wymiar kary w sytuacjach szczególnych, lub nawet dopuszczają odstąpienie od niej, ale nigdzie nie ma stwierdzenia: "Kto zabija człowieka [poza sytuacjami wymagającymi heroizmu] podlega karze [...]". Nigdzie nie ma usprawiedliwienia zabójstwa, nawet jeśli zrozumienie dla sytuacji człowieka każe złagodzić karę. Jedyną sytuacją, w której zasada "kto zabija człowieka, podlega karze" zostaje niejako zawieszona, jest obrona konieczna.

Podobnie można mówić o innych paragrafach. Zapisano "Kto kradnie, podlega karze [...]", a nie: "Kto kradnie [poza sytuacjami wymagającymi heroizmu], podlega karze [...]". Matka, której grozi eksmisja, bo nie płaci za mieszkanie, i która ledwo jest w stanie wykarmić dzieci, będzie sądzona za kradzież tak samo jak każdy inny człowiek.

Nie mam wątpliwości, że jest wiele takich sytuacji, gdy prawo heroizmu wymaga. I nikt tego nie kwestionuje. Można zatem heroizmu wymagać, jeśli jest to konieczne dla ochrony czyjegoś dobra.

Czy wolno wymagać heroizmu jednego człowieka w imię ochrony życia drugiego - niewinnego i bezbronnego? Pytanie wydaje się retoryczne...