Jan Bodakowski

Żydzi na ziemiach polskich przed II wś

 

Nakładem Instytutu Pamięci Narodowej ukazał się w 2009 roku wybór tekstów (wielu znamienitych autorów) „Społeczność żydowska PRL przed kampanią antysemicką lat 1967 – 1968 i po niej” dotyczących historii relacji Żydów z Polakami. Praca zbiorowa (na której opałem swój artykuł i której fragmenty cytuje) jest niezwykle ciekawym (politycznie nie popranym) głosem naukowców w debacie dotyczącej historii relacji Polaków z Żydami.

 

Żydzi na przedrozbiorowych ziemiach polskich i w epoce zaborów

 

Pomimo kryzysu w XVII wieku w Polsce nastąpił wzrost liczebności społeczności żydowskiej. Do połowy XVIII wieku do Polski przybyło 750.000 Żydów (ponad 33% światowej populacji Żydów). Szlachta umożliwiła Żydom „nieskrępowany rozwój ekonomiczny i duchowy”. Żydzi mogli handlować i zajmować się rzemiosłem. W Polsce znajdowały się ośrodki „studiów talmudycznych dla reszty Europy”. Ośrodki te umasowiły Talmud i przekształciły judaizm. W XVIII wieku zwolennicy modernizacji ziem polskich domagali się unowocześnienia społeczności żydowskiej w celu jej asymilacji z społecznością polską, podobną presje asymilacyjną wywierały państwa zaborcze. Asymilacja która miała miejsce w Europie zachodniej nie miała miejsca na ziemiach polskich [sama społeczność żydowska nie była nią zainteresowana], jedynie w zaborze pruskim Żydzi przyjęli niemiecką kulturę.

 

Po 1881 roku pogorszyła się sytuacja Żydów w Rosji. Caratowi nie udało się zasymilować Żydów. Część Żydów (z wewnętrznie podzielonej społeczności żydowskiej) zaangażowała się w działania lewicowych rewolucjonistów, spowodowało to eskalacje konfliktu Żydów z Rosją. Zdominowana przez Żydów była między innymi Narodnaja Wola której 5 z 7 liderów było Żydami (podobnie jak 33% członków). Żydami byli też przywódcy SdKPiL Róża Luksembórg i Leon Jogiches. Żydzi liczni byli też wśród socjaldemokratów. Jeden z liderów ruchu socjalistycznego Józef Piłsudski nawoływał do zjednoczenia się z Żydami w celu rewolucji socjalistycznej. Była to atrakcyjna oferta dla żydowskich inteligentów wykluczonych z rosyjskiej elity. „Wielu Żydów zostało przyciągniętych do idei socjalistycznej świadomie lub nieświadomie, ponieważ stanowiła ona świecką wersje odwiecznej żydowskiej tęsknoty mesjanistycznej. W rzeczywistości impuls mesjanistyczny który był tylko jednym z elementów tradycyjnego judaizmu, stał się w swej nowej, z sekularyzowanej formie dominującą ideą wielu żydowskich socjalistów”. Socjalizm pociągał ubogi proletariat Żydowski. „Żydzi należeli do wszystkich najważniejszych ruchów socjalistycznych w imperium carskim – byli mieńszewikami, bolszewikami, eserowcami, działali w PPS oraz SDKPiL. Istniały ponadto wyłącznie żydowskie partie socjalistyczne – Powszechny Żydowski Związek Robotniczy na Litwie, w Polsce i Rosji (Bund), założony w 1897 roku”. Bund domagał się autonomii dla Żydów i propagował jidysz wśród Żydów.

 

Większość chasydów i wyznawców judaizmu rabinicznego (zrzeszona w swoich partiach) była krytyczna wobec lewicowych ekstremistów i swoich polskich sąsiadów. Niechęć do chrześcijan odczuwali też syjoniści, wierzący w nieuleczalną judofobie świata chrześcijańskiego. Syjonistycznym remedium na rzekome chrześcijańskie zagrożenie miało być własne żydowskie państwo w Ameryce bądź Palestynie. Najważniejszymi syjonistami byli Teodor Herzl i zapomniany dziś Włodzimierz Żabotyński. Myśl syjonistyczną wprowadzały w życie partie takie jak Poale Syjon. Założony w 1900 Poale Syjon łączył żydowski nacjonalizm z socjalizmem, miał o wiele bardziej realistyczny program od Bundu z którym konkurował. Pod koniec I wojny światowej Wielka Brytania wydała Deklaracje Balfoura „o utworzeniu żydowskiej siedziby narodowej w Palestynie”. Autonomiści żydowscy chcieli autonomii dla Żydów na ziemiach polskich, w żydowskim państwie na Kresach mieli mieszkać też Litwini (z którymi Żydzi razem wystawiali listy wyborcze w wyborach do Dumy przed I wojną światową) Niemcy i Białorusini. Związek Żydów z Litwinami był tak bliski że po I wojnie światowej rządząca Litwą lewica przyznała Żydom przywileje (po 1926 kiedy przejęli władze nacjonaliści przywileje te zostały odebrane ale Żydzi nie cierpieli prześladowań). Idea wspólnego państwa Litwinów i Żydów była przez część Litwinów brana poważnie.

 

Żydzi w II RP

 

Przed II wojną światową w II Rzeczpospolitej mieszkało 3.500.000 Żydów. Była to największa w Europie społeczność żydowska.

 

W 1922 roku Żydzi wraz z Niemcami, Ukraińcami i Białorusinami wystawili własną listę wyborczą Blok Mniejszości Narodowych. Poparcie przez Żydów pretensji innych mniejszości narodowych chcących rozbioru polski i przyłączenia terenów Polskich zamieszkałych przez mniejszości do ościennych krajów doprowadziły do wzrostu niechęci Polaków do Żydów.

 

Po wprowadzeniu dyktatury Piłsudskiego w 1926 roku Żydzi współpracowali z sanacją. Sanacja chroniła Żydów przed reakcją Polaków na profanacje procesji Bożego Ciała dokonanej przez Żydów w 1929 roku i przed bojkotem ekonomicznym w 1938 roku. Ortodoksi z Agudas Jisroel za poparcie sanacji w zamachu majowym, zostali nagrodzeni w 1927 roku dekretem o: reorganizacji kahałów, przywilejami religijnymi, edukacyjnymi i socjalnymi (dotacjami dla ubogich Żydów), prawem uboju rytualnego.

 

Po śmierci Piłsudskiego wzrósł antysemityzm wśród dotychczasowych sprzymierzeńców Żydów – sanacji, mniejszości ukraińskiej i niemieckiej. Wszystkie Żydowskie partie ponosiły w polityce porażki. W 1936 roku weszła w życie ustawa o uboju rytualnym. Zaczęło wzrastać poparcie dla Bundu, syjonistów rewizjonistów (których wódz Włodzimierz Zabotyński uważał że nie ma dla Żydów przyszłości w Europie Wschodniej) i komunistów. Sanacja zaczęła wspierać emigracje Żydów.

 

Wśród komunistów w II RP byli i Żydzi (osoby mające poczucie przynależności do narodu Żydowskiego) i wynarodowione osoby pochodzenia Żydowskiego. „W przedwojennym ruchu komunistycznym osoby pochodzenia Żydowskiego odgrywały ważną rolę”. „W latach trzydziestych Żydzi stanowili 22 – 26 proc członków Komunistycznej Partii Polski”, Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy i Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi. W ruch komunistyczny (partie, młodzieżówki, terroryzm) zaangażowanych było 10.000 Żydów. W 1928 roku komuniści (zdominowani przez Żydów) odnieśli największy sukces w wyborach zdobywając 266.528 głosów. Swój sukces komuniści zawdzięczali Żydom którzy stanowili 40 % ich wyborców (z ideami komunistycznymi musiało się więc utożsamiać aż 5% społeczności Żydowskiej). Żydzi zostawali komunistami by wyrazić swój bunt wobec religijnych rodziców (laicyzacja była atrakcyjna dla młodych), dodatkowo mesjanizm żydowski skłaniał Żydów do angażowania się w ruch komunistyczny.

 

Żydzi na ziemiach polskich podczas II wojniy światowej

 

Podczas II wony światowej (w latach 1039-1941) 97% Żydów znalazło się pod okupacją niemiecką. Prawie wszyscy Żydzi z terenów okupacji niemieckiej zostali przez Niemców wymordowani. Żydzi przetrwali pod sowiecką okupacją. Pod okupacją sowiecką przetrwało 2.000 żydowskich działaczy komunistycznych z terenów II RP.

 

Jan Bodakowski

 

Bibliografia:

„Społeczność Żydowska PRL przed kampanią antysemicką lat 1967 – 1968 i po niej” IPN 2009

Okładka: